TS. Giang Khắc Bình, Học viện Dân tộc

Thời gian gần đây, báo chí nói nhiều về vấn đề xây dựng hệ giá trị văn hóa. Nghị quyết Hội nghị lần thứ chín của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước cũng đề cập đến bốn hệ giá trị cốt lõi của văn hóa Việt Nam là dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Nhưng xây dựng hệ giá trị văn hóa phải bắt đầu từ đâu và làm như thế nào, đó là mục tiêu mà bài viết này muốn hướng đến.

Từ khóa: Hệ giá trị, hệ giá trị văn hóa, phát triển con người.

1. Quan điểm của Đảng về xây dựng hệ giá trị văn hóa

Hệ giá trị văn hóa được hiểu là tập hợp các giá trị được sắp xếp thành một hệ thống theo những nguyên tắc nhất định, thực hiện chức năng đánh giá và định hướng hành vi của con người trong xã hội. Hệ giá trị này không chỉ bao gồm các giá trị riêng lẻ mà còn thể hiện sự kết nối và tương tác giữa chúng. Mỗi giá trị có thể có vị trí và tầm quan trọng khác nhau tùy thuộc vào bối cảnh văn hóa cụ thể. Hệ giá trị văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc định hình nhận thức và hành động của cá nhân và cộng đồng. Nó tạo ra các chuẩn mực xã hội, giúp điều tiết hành vi và lựa chọn của con người. Hệ giá trị văn hóa có thể rất đa dạng, phản ánh sự phong phú của các nền văn hóa khác nhau trong một xã hội hoặc giữa các cộng đồng khác nhau. Mỗi nhóm dân tộc có thể có những hệ giá trị riêng biệt, dẫn đến sự đa dạng trong triết lý sống và chuẩn mực ứng xử. Hệ giá trị quốc gia là tổng hòa của các hệ giá trị của các dân tộc, được hình thành từ lịch sử phát triển của một dân tộc, bao gồm các yếu tố như truyền thống, tôn giáo và kinh nghiệm sống của thế hệ trước.

Nghị quyết 33-NQ/TW, được ban hành vào ngày 9 tháng 6 năm 2014, tập trung vào việc xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam trong bối cảnh hiện đại. Nghị quyết nhấn mạnh tầm quan trọng của văn hóa như một nền tảng tinh thần vững chắc cho xã hội, đồng thời khẳng định rằng văn hóa cần được đặt ngang hàng với các lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội. Nghị quyết nêu rõ mục tiêu hoàn thiện các chuẩn mực giá trị văn hóa và con người Việt Nam, nhằm phát triển nhân cách, đạo đức, trí tuệ và trách nhiệm xã hội. Về mối quan hệ giữa văn hóa và con người, Nghị quyết khẳng định rằng việc phát triển văn hóa phải đi đôi với việc xây dựng con người có nhân cách tốt đẹp, với các đặc tính như yêu nước, nhân ái và trung thực. Phát triển văn hóa không chỉ nhằm hoàn thiện nhân cách mà còn tạo ra môi trường thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của con người. Nghị quyết khẳng định rằng xây dựng và phát triển văn hóa là trách nhiệm của toàn dân, dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước. Để xây dựng một nền văn hóa tiên tiến, cần thiết phải có những con người có phẩm chất tốt đẹp, lối sống tích cực và trách nhiệm xã hội cao.

Phát triển văn hóa và con người không chỉ là nhiệm vụ của riêng một tổ chức hay cá nhân nào mà là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Việc xây dựng một nền tảng vững chắc về văn hóa sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của con người, từ đó thúc đẩy sự tiến bộ của đất nước trong bối cảnh hiện đại.

2. Mối quan hệ giữa văn hóa và con người

Nói đến văn hóa trước hết là nói đến con người. Văn hóa và con người có mỗi liên hệ rất mật thiết. Mối quan hệ giữa văn hóa và con người có tính chất tương tác hai chiều. Con người là chủ thể văn hóa, sáng tạo nên văn hóa và lưu truyền các giá trị ấy cho đời sau. Qua các hoạt động thực tiễn, con người không chỉ tiếp thu mà còn làm giàu thêm nội dung và bản sắc văn hóa của dân tộc. Điều này cho thấy rằng con người có khả năng thay đổi và phát triển văn hóa thông qua nhận thức và hành động của mình. Ngược lại, văn hóa là nền tảng cho sự phát triển xã hội và con người. Văn hóa không chỉ ảnh hưởng đến sự hình thành nhân cách mà còn phản ánh trình độ tư duy và phát triển của xã hội. Sự phát triển văn hóa đồng nghĩa với việc nâng cao phẩm chất và năng lực của con người, từ đó tạo ra những giá trị vật chất và tinh thần phục vụ cho nhu cầu tồn tại và phát triển.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế, sự bùng nổ của công nghệ thông tin tạo ra sự thay đổi nhanh chóng của xã hội hiện đại, sự giao lưu, tiếp xúc giữa các nền văn hóa trở nên ngày càng nhanh chóng và mạnh mẽ hơn, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trở nên ngày càng quan trọng. Văn hóa với tư cách là một thành tố quan trọng trong kiến trúc thượng tầng, với chức năng định hướng, vừa là mục tiêu, vừa là động lực, nguồn lực nội sinh quan trọng của quá trình phát triển, trở thành cơ sở đảm bảo cho sự phát triển bền vững. Quốc gia nào giữ gìn được bản sắc văn hóa sẽ có điều kiện thuận lợi để phát triển, trong khi việc đánh mất bản sắc có thể dẫn đến sự lệ thuộc về kinh tế và chính trị.

3. Phát triển văn hóa bắt đầu từ phát triển con người

Bởi văn hóa là sản phẩm sáng tạo của con người nên muốn phát triển văn hóa trước hết cần đặc biệt chú trọng việc phát triển con người. Để phát triển con người toàn diện trong bối cảnh hiện nay, cần thực hiện một số chiến lược và giải pháp cụ thể, nhằm đáp ứng yêu cầu của xã hội hiện đại và hội nhập quốc tế. Một số điểm quan trọng cần chú ý như sau:

Thứ nhất, xây dựng chiến lược phát triển con người thông qua con đường giáo dục. Cần thay đổi tư duy, triết lý giáo dục từ giáo dục hàn lâm sang giáo dục phát triển toàn diện cả về trí lực, tâm lực và thể lực. Cần xây dựng chương trình giáo dục tích hợp các yếu tố đạo đức, trí tuệ, thể chất và thẩm mỹ. Giáo dục không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt kiến thức mà còn phải phát triển kỹ năng sống, khả năng tư duy phản biện và sáng tạo. Một xu hướng thịnh hành hiện nay trên thế giới là giáo dục tích hợp phát triển bền vững (ESD), trong đó mọi tri thức, mọi kỹ năng mà học sinh được trang bị đều phải gắn với nhận thức về bảo vệ môi trường, giảm thiểu những tác động tiêu cực đến thế hệ tương lai.

Ở Việt Nam, sự khác biệt giữa nông thôn và thành thị, giữa miền núi và miền xuôi về điều kiện kinh tế, khả năng tiếp cận tinh hoa của văn hóa nhân loại là rất lớn. Đối với các hộ gia đình nghèo, cơ hội duy nhất để thoát nghèo bền vững là cho con em đi học. Trẻ em sinh ra ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn, vùng biên giới, hải đảo… gặp rất nhiều khó khăn trong việc tiếp cận tri thức, tiếp cận khoa học công nghệ. Hiện nay Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ phát triển đối với các hộ nghèo, đặc biệt là các hộ dân tộc thiểu số rất ít người, sinh sống ở vùng đặc biệt khó khăn nhưng các chính sách ngắn hạn khó có thể thay đổi điều kiện sống của họ. Cần phải coi các chính sách hỗ trợ giáo dục lâu dài, giáo dục suốt đời là ưu tiên hàng đầu, trong đó xây dựng cơ sở trường lớp khang trang, phát triển hệ thống trường dân tộc nội trú, miễn học phí cho con em hộ gia đinh nghèo, hỗ trợ học bổng qua con đường xã hội hóa giáo dục… là các chính sách thiết thực đảm bảo sự công bằng xã hội về mặt giáo dục.

Việc đổi mới phương pháp và hình thức dạy học cũng là những giải pháp cấp thiết hiện nay. Việc sử dụng các hình thức dạy học từ xa, dạy học trực tuyến, giáo án điện tử (elearning) có thể làm tăng cơ hội học tập cho người nghèo. Tại các trường học, việc đổi mới phương pháp từ dạy học truyền thụ sang dạy học sáng tạo, chuyển trọng tâm hoạt động dạy học từ người dạy sang người học, phát triển năng lực chủ động, sáng tạo của học sinh là yêu cầu bắt buộc. Việc tiếp nhận tri thức chỉ là thứ yếu, thay vào đó học sinh phải chủ động tiếp cận và chiếm lĩnh tri thức, đó là xu hướng tất yếu của các nền giáo dục tiên tiến trên thế giới.

Sự bùng nổ của công nghệ thông tin, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) hiện nay gây ra mối quan ngại cho nhiều người lao động về việc AI có thể tước đoạt cơ hội việc làm của con người trong tương lai. Tuy nhiên, đây là hiện tượng thường xảy ra trong các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây. Nhìn từ khía cạnh tích cực, sự phát triển của khoa học công nghệ và AI tạo ra động lực thúc đẩy con người vượt qua những giới hạn về mặt tư duy và nhận thức. Nhiều ý kiến cho rằng AI không chiếm đoạt cơ hội việc làm của bất cứ ai, song những người có khả năng chiếm lĩnh công nghệ AI sẽ chiếm công ăn, việc làm của những người còn lại. Thực tiễn đó đặt ra một vấn đề lớn với con người hiện nay, đó là để tồn tại, không có cách nào khác là phải tự thay đổi. Từ bỏ tư duy phụ thuộc, nhanh chóng chiếm lĩnh, làm chủ khoa học, công nghệ, đặc biệt là AI, là yêu cầu bắt buộc để phát triển con người và xã hội.

Có thể khẳng định rằng, sự phát triển của khoa học công nghệ và AI đang đặt ra những vấn đề, những thách thức mới, rất lớn đối với chúng ta. Để vượt qua những thách thức này, điều đầu tiên cần phải quan tâm là phát triển con người "ngang tầm thời đại", có trách nhiệm với bản thân và với xã hội, có khả năng làm chủ tri thức, làm chủ khoa học, công nghệ và không ngừng sáng tạo để tạo ra những giá trị mới, đáp ứng các yêu cầu của xã hội hiện đại. Đó không chỉ là trách nhiệm của Đảng, Nhà nước mà còn là của mỗi cá nhân, mỗi cộng đồng, trong đó việc đầu tiên cần quan tâm là xây dựng một môi trường xã hội ổn định, hài hòa, giàu sức sáng tạo để mọi người có thể phát triển toàn diện. Điều này bao gồm cải thiện điều kiện sống, chăm sóc sức khỏe và tạo cơ hội việc làm cho tất cả mọi người. Bên cạnh đó, cần khuyến khích giao lưu văn hóa, học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia khác để nâng cao trình độ và khả năng cạnh tranh của con người Việt Nam trên trường quốc tế.

4. Kết luận

Tại các diễn đàn, đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định, đất nước ta đang bước vào một kỷ nguyên mới, "Kỷ nguyên vươn mành của dân tộc", trong đó xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cần phát triển bền vững là một yêu cầu bắt buộc. Bởi vậy, phát triển con người toàn diện trong bối cảnh hiện nay là một nhiệm vụ quan trọng và cấp bách. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo dục, xây dựng nhân cách, tạo môi trường xã hội tích cực và khuyến khích sáng tạo để đáp ứng yêu cầu của thời đại mới. Chỉ khi con người được phát triển toàn diện, đất nước mới có thể đạt được sự thịnh vượng bền vững.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Ban Chấp hành Trung ương (2014), Nghị quyết Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, lưu trong Cơ sở dữ liệu quốc gia.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.

3. Phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Diễn đàn quốc gia phát triển doanh nghiệp công nghệ số Việt Nam lần thứ VI, báo Điện tử Chính phủ, ngày 22/01/2025.

4. Nguyễn Thị Mai Anh (2020), Văn hóa, nguồn lực cho phát triển bền vững, Tạp chí Cộng sản, ngày 30/11/2020.

5. Nguyễn Hồng Vinh (2022), Văn hóa và con người, Tạp chí Tuyên giáo, 17/11/2022.